تفسیر الصراط المستقیم (کتاب)تفسیر الصراط المستقیم تالیف سید حسین بروجردی «ره» است. ۱ - انگیزه تالیف تفسیرمفسر در ابتدای مقدمه خود بر تفسیر می‌نویسد: آنچه که ارزش تنافس و مباهات دارد اکتساب فضائل نفسانی و علوم الهی است که ذخیره ابدی و سبب سعادت ازلی و ابدی است. من در ابتدای جوانی توفیق یافتم که از معقول و منقول علوم اسلامی خوشه چینم و در اصول و فروع آن عمیقا تفکر نمایم و بهره وافری برم، اما دریافتم که اینها پوسته‌ای بیش نیست، تصمیم گرفتم دوباره در معارف حقیقیه و اسرار ربانی و علوم لدنی و فیوض قدسی و اسرار دین و انوار شریعت محمدی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تعمق نمایم، همه آنها را در قرآن کریم یافتم که مشتمل بر ما کان و ما یکون الی یوم الدین بلکه تا ابد الابدین است. و نیز یافتم که جنبه‌های مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن را جز راسخان فی العلم دسترسی نیست پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد کردم و از طرفی به عروه وثقای صراط مستقیم الهی که: «فی‌ام الکتاب لدینا لعلی حکیم» است تمسک جستم. پس از آن با بضاعتی قلیل و تلاشی کثیر اخبار مربوط به هر آیه را استقصاء نموده و در حل مشکلات و متشابهات به آنها رجوع کردم، و در معانی لغوی، فنون ادبی، مقاصد حکمی، مسائل فقهی، اختلافات مذهبی، اصول کلامی، حقایق ربانی، علوم نبوی و امامی و علوم دیگر، آنچه که می‌توانستم از آیات به طریق دلالات و اشارات، استنباط کردم و آنها را جهت افاده بیشتر ثبت کرده و نوشتم، نام آن را الصراط المستقیم فی تفسیر الکتاب الکریم» نهادم. امید که نافع من و سائر مومنین از شیعه امیرالمؤمنین «علیه السلام» واقع شود. ۲ - معرفی تفسیراین تفسیر به زبان عربی و در سه مجلد بزرگ نوشته شده و شامل تمام قرآن نمی‌باشد، در جلد اول ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص یافته و به طور مبسوط به این سوره می‌پردازد. و جلد سوم آغاز سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است. تاریخ تالیف این ۳ جلد از ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۵ قمری می‌باشد. مفسر قبل از آغاز تفسیر ۱۴ مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند: ۱- حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر. ۲- فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن. ۳- حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق. ۴- اسماء و القاب قرآن، معنای کلام نفسی، کیفیت وحی و الهام و تحدث، و حظ ائمه علیه‌السّلام از وحی و الهام و معنای تلقی و انواع مکاشفات. ۵- تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن. ۶- معنای تفسیر، تنزیل، تاویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رای و ضابطه تاویل. ۷- معنای انزال، و تفاوت آن با تنزیل، معنای سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن. ۸- اینکه علم قرآن مخزون نزد اهل بیت «علیهم السلام» می‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند. ۹- قرآن در حق ائمه «علیهم السلام»، شیعه آنها و اعداء آنهاست. ۱۰- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسی. ۱۱- بحث سبعة احرف ، اشاره به منشا اختلاف قراءات ، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها. ۱۲- کیفیت قرائت، آداب ظاهری و باطنی آن، معنای غنا و حرمت آن، معنای ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها. ۱۳- احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب ۱۴- استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌های قرآن و کیفیت استخاره به آن. ۳ - روش تفسیراگر بخواهیم روش غالب این تفسیر را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائی و ماثور با استفاده از روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد. و در کنار آن رویکردی اخباری در بعضی مسائل از خود نشان می‌دهند. (مانند بحث تجسم اعمال [۱]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج۴، ص۵۰۰. به بعد.
) ۳.۱ - بیان مباحث کلامیشیوه کلامی را نیز کم و بیش در تفسیر خود دارد، در مباحث کلامی وارد شده و توضیحات بیش از مقام تفسیر می‌دهند. (مانند ج۳ ص۵۰۶ به بعد ذیل «ایاک نستعین» و بحث استعانت، در اعیان ثابته، اغراض افعال الهی، نظر اشاعره و رد آن و نیزت [۲]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى، ج۴ ص۲۰۹ به بعد ب
یان مفصل مجسمه، مشبه، مجبره، مفوضه و نقد آنها.) ۳.۲ - بیان احتمالات و دیدگاه هابعد تحلیلی و اجتهادی و بیان احتمالات متعدد در معانی آیات و الفاظ را نیز باید به شیوه ایشان اضافه کرد. (مانند ذکر اقوال و احتمالات در «ذلک الکتاب» ج۴ ص۹۲ به بعد). در بیان اقوال مفسرین فقط به نقل آنها اکتفا نکرده، به نقد و بررسی آنها می‌پردازد. (مانند ج۳ ص۵۱۱ به بعد بحث مفصل در معنای استعانت.) ۳.۳ - بیان مسائل عرفانیدر این بین نظری به مسائل عرفانی داشته، برای توضیح مطلب خود و گاه برای نقد، آنها را مطرح می‌نمایند. (مانند اشاره به نظر مولوی با استفاده از اشعار وی، دیدگاه افلاطون، کفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدایت [۳]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج۳ ص۵۴۰ تا ۵۴۶
) و همچنین اشاره به بحث عوالم الهیه [۴]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج ۴ ص۱۵ به بعد
و نقد ابن عربی در بحث عذاب [۵]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج ۴ ص۲۶۳
. در این بخش گاهی بحثی مستقل به نام «تبصرة عرفانیة» را مطرح می‌نماید. مانند [۶]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج۳ ص۷۸
روش ایشان در آغاز سوره‌ها با بیان وجه تسمیه سوره، آغاز و با بحثهای متصل سوره، نزول سوره (که سخن از مکی، مدنی بودن و اختلاف موجود در آن می‌باشد)، عدد آیات (که با بیان رای کوفی، بصری، حجازی، شامی و... به تحلیل و نقد آنها می‌پردازد.) ادامه می‌یابد.۳.۴ - غالب بندیمطالبی مفصل در استعاذه و تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم را در ابتدای سوره حمد بیان کرده‌اند که در سوره بقره این دو مطلب مطرح نمی‌شود. در تفسیر آیات، ابتدا لغات مشکل آیات را بیان کرده به توضیح آن می‌پردازد، سپس قرائت کلمات را در حد بیان بعضی قراءات شاذه و مطرح کردن برخی مسائل تجویدی مانند موارد وقف (مانند ج۴ ص۱۰۲)، گوشزد کرده، گاهی نیز در این قسمت عنوانی بنام «قراءة غریبة» بازگو می‌کنند. [۷]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج۴ ص۹۸
پس از آن شان نزول آیه را (در صورت دارا بودن) نقل و تجزیه و تحلیل می‌نمایند. بعد از اتمام مباحث فوق عنوان «تفسیر فراز آیه» آغاز شده به تبیین و شرح مفصل آن می‌پردازد. در توضیح کلمات و معنا و تفسیر آنها در کنار روایات و تحلیلهای اجتهادی خود، از آیات دیگر قرآن نیز بهره می‌برند. ت [۸]
فسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى، ج۴ صفحه ۲۱۹- ۲۲۰ و ۲۲۱
مفسر را از خلال بحثهای متفاوت و شیوه‌های گوناگونش می‌توان فردی بحاث و نقاد برشمرد، بدین ترتیب در بسیاری موارد بعد از مطرح کردن نظرات گوناگون در تعبیری نظیر «اما تحقیق الحق...» دیدگاه خود را بیان می‌دارد. ذیل «الم» در سوره بقره، بحث را به کل حروف مقطعه می‌کشاند و اقوال را بیان و تجزیه و تحلیل می‌نماید. [۹]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج ۳ ص۵۶ تا ۷۶
بعد از بیان قول نهم، وجوه آخر را مطرح می‌کنند. در بحث «دلالة الحروف و الالفاظ علی مدلولاتها» واضع را خداوند می‌داند و این دلالت را ناشی از وضع او محسوب می‌دارد. مفسر عنوانی به نام «دلیل اعجاز القرآن» ذیل برخی از آیات مطرح می‌نماید که در آن بحث، از وجوه و جنبه‌های مختلف اعجاز آیه یا آیات مورد نظر، سخن به میان می‌آورد. [۱۰]
تفسير الصراط المستقيم، بروجردى سيد حسين، ناشر: موسسه انصاريان، قم، ۱۴۱۶ ق، چاپ اول، تحقيق: غلامرضا مولانا بروجردى،ج۴ ص۴۷۹
مفسر محترم ضمن رعایت تفسیر ترتیبی، از بیان موضوعات قرآنی متناسب با آیات و توضیح آنها به کمک روایات و آیات دیگر، کوتاهی نکرده و بحثهای موضوعی زیادی را مطرح می‌نمایند. (مانند: منافقون، درجات تقوی حقیقت الایمان، تناسخ، اقسام کفر، حقیقت اراده و کراهت، اقسام هدایت، واسطه بودن اهل بیت علیهم‌السّلام و...) ۳.۵ - منابع مفسرمفسر محترم در نقل اقوال و مطالب در بسیاری موارد اشاره به منبع یا قائل آن دارد، محقق این اثر نیز در پاورقی سعی در بیان مصادر، آیات، روایات و تراجم اعلام داشته است، از مجموعه متن و پاورقی می‌توان لیستی از مآخذ منابع و مصادر بحثهای مقدمات تفسیر و خود تفسیر ارائه داد، عمده منابع از این قرارند: ۱- تفسیر امام حسن عسکری علیه‌السّلام ۲- تفسیر مجمع البیان ۳- تفسیر قمی ۴- تفسیر البرهان ۵- تفسیر نور الثقلین ۶- تفسیر عیاشی ۷- تفسیر صافی ۸- تفسیر کنز الدقائق ۹- تفسیر ملاصدرا ۱۰- تفسیر فخر رازی ۱۱- تفسیر کشاف ۱۲- تفسیر در المنثور ۱۳- نهج البلاغه ۱۴- صحیفه سجادیه ۱۵- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ۱۶- کافی (اصول- فروع) ۱۷- بحار الانوار ۱۸- وسائل الشیعه ۱۹- من لا یحضره الفقیه ۲۰- تهذیب ۲۱- شروح کافی ۲۲- اختصاص ۲۳- امالی صدوق ۲۴- امالی سید مرتضی ۲۵- امالی مفید ۲۶- ارشاد مفید ۲۷- ثواب الاعمال ۲۸- عیون الاخبار ۲۹- کمال الدین ۳۰- معانی الاخبار ۳۱- خصال ۳۲- علل الشرایع ۳۳- محاسن ۳۴- غوالی اللئالی ۳۵- جامع الاخبار ۳۶- الوافی ۳۷- الاستیعاب ۳۸- الحدائق ۳۹- رجال کشی ۴۰- شواهد التنزیل ۴۱- مناقب ابن شهر آشوب ۴۲- حلیة الاولیاء ۴۳- طبقات ابن سعد ۴۴- صحیح مسلم ۴۵- صحیح ترمذی ۴۶- مسند احمد ۴۷- صحیح بخاری ۴۸- محجة البیضاء ۴۹- الانوار النعمانیة ۵۰- احیاء الاحیاء ۵۱- نهایة الاقدام شهرستانی ۵۲- العدد یوسف حلی ۵۳- فقه الرضوی ۵۴- فرج المهموم بمعرفة منهج الحلال و الحرام ۵۵- السرائر ۵۶- عوارف المعارف فی التصوف ۵۷- قاموس الرجال ۵۸- مصباح الشریعة ۵۹- عدة الداعی ۶۰- کتاب سلیم بن قیس ۶۱- محاضرات الاوائل ۶۲- شرح مفتاح الغیب فی التصوف ۶۳- جواهر الکلام ۶۴- شرح الاسماء الحسنی ۶۵- فتح الابواب ۶۶- البصائر ۶۷- معجم الادباء ۶۸- مجمع البحرین طریحی ۶۹- مصباح المتهجد ۷۰- الدروس ۷۱- مشارق الامان ۷۲- فتوحات مکیه ۷۳- ینابیع المودة ۷۴- مکارم الاخلاق ۷۵- کشف الظنون ۷۶- اخلاق ناصری ۷۷- احتجاج طبرسی ۷۸- توحید صدوق ۷۹- نهایه ابن اثیر ۸۰- الاتقان سیوطی ۸۱- العرشیة ۸۲- شرح اشارات خواجه ۸۳- مبداء و معاد شیخ الرئیس ۸۴- المجلی مرآت المنجی ابن ابی جمهور ۸۵- المواقف و شروح آن ۸۶- کشف المراد ۸۷- اسفار ۸۸- الیاقوت ابن نوبخت و شروح آن ۸۹- انوار الملکوت علامه حلی ۹۰- تحفه العالم تستری ۹۱- دعائم الاسلام ۹۲- قرب الاسناد ۹۳- الذکری ۹۴- منتهی المطلب ۹۵- مشارق الانوار ۹۶- حیاة الحیوان دمیری ۹۷- شفاء بو علی ۹۸- نزهة الاذهان فی طب الابدان ۹۹- منظومه سبزواری ۱۰۰- تجرید الاعتقاد خواجه ۱۰۱- شرح تجرید ۱۰۲- تاج العروس ۱۰۳- احقاق الحق ۱۰۴- مفردات راغب ۱۰۵- مصباح المنیر فیومی ۱۰۶- شرح العقائد العضدیة دوانی ۱۰۷- نهایة الاقداح فی الکلام ۱۰۸- تفسیر فاتحة الکتاب قونوی و.... قابل توجه است که ارائه این لیست بدلیل اهمیتی بود که مفسر در استفاده از اقوال و نقد و بررسی آنها در اثر خود داشته است. ۳.۶ - تحقیق و مقدمهمحقق ارجمند این تفسیر، غلام رضا مولانا بروجردی می‌باشد انگیزه خود را از تحقیق، این می‌داند که با مطالعه تفسیر الصراط المستقیم آن را از هر جهت جامع و پر محتوی دانسته و از اینکه تا آن زمان منتشر نشده ابراز تاسف می‌نماید، سپس شوق خود را برای نشر آن به نوادگان مفسر که نسخه خطی به خط مصنف و نسخه استنساخ شده از آن، نزد آنان بوده، ابراز داشته، با مساعدت آنها، امر تحقیق را انجام داده است. محقق در ابتدا مقدمه‌ای در ۱۲۰ صفحه ارائه داده است. در این مقدمه پس از بیان اجمالی درباره تفسیر و مشاهیر صحابه در تفسیر، طبقات مفسران را از قرن اول هجری تا زمان مفسر (قرن سیزدهم هجری) مطرح کرده، که جمعا ۳۴۹ نفر را مورد بررسی قرار داده است. سپس به ترجمه مفسر، اساتید و شاگردان او، دیدگاه علماء درباره وی، وفات، تالیفات و فرزندان ایشان، پرداخته است. ۴ - نسخه شناسیتفسیر الصراط المستقیم با تحقیق و بررسی فاضل محترم غلامرضا مولانا بروجردی و با سرمایه گذاری انتشارات صدر تهران و بدون تاریخ چاپ و انتشار یافته، محقق محترم نخست در مصر به چاپ جلد اول آن اقدام کرده، ولی به علت وجود احادیث ائمه «علیهم السلام» و شیعی بودن محتوای آن از پخش و نشر کتاب جلوگیری شد، ناچار در یک جزء در ایران چاپ گردید و سپس مجددا هر سه جزء در بیروت به چاپ رسیده است. این تفسیر نسخه‌های خطی متعددی دارد، از جمله نسخه خطی که در کتابخانه سید آقا رضا سبط سید شفیع جاپلقی موجود است. و نسخه مورد استفاده محقق نیز نسخه خطی به خط مؤلف و نسخه دیگری که از روی آن استنساخ شده است و نزد نوادگان ایشان سید حسن نوری بروجردی و سید محمد نوری بروجردی، موجود بوده است. هم اکنون جلد اول این تفسیر به شکل وزیری توسط مؤسسه انصاریان و چاپخانه صدر قم به سال ۱۴۱۶ ه ۱۹۹۵ م، چاپ شده است، که شامل مقدمه محقق و بخش اول مقدمات چهارده گانه مؤلف می‌باشد. جلد دوم، سوم و چهارم آن توسط مؤسسه معارف اسلامی در سال ۱۴۱۹ ه. ق، ۱۴۲۲، و ۱۴۲۵ ه. ق در چاپخانه عترت در قطع وزیری به چاپ رسیده است. جلد دوم چاپ جدید شامل بقیه مقدمات چهارده گانه مؤلف، جلد سوم شامل تفسیر سوره حمد و جلد چهارم شامل تفسیر سوره بقره تا آیه ۲۷ می‌باشد، به این ترتیب انتظار می‌رود مجموعه مجلدات تفسیر در شکل جدید به بیش از ۶ مجلد برسد. ۵ - منابع مقاله۱- مقدمه محقق ج۱ ۲- مقدمه مؤلف و تفسیر آن ج۲ تا ۴ ۳- دائرة المعارف تشیع ج۴ ص۵۵۴ ۴- طبقات مفسران شیعه عقیقی بخشایشی ج۴ ص۱۳۴ ۵- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۷۲۰ بهاء الدین خرمشاهی ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |